Xôi ngũ sắc Hà Giang là niềm tự hào của bà con dân tộc vùng cao, mang đậm giá trị văn hóa truyền thống của người Tày, được chế biến từ những nguyên liệu tự nhiên và gắn liền với các dịp lễ hội quan trọng, xôi ngũ sắc là biểu tượng của sự đoàn kết và phồn thịnh. Vậy tại sao gọi là “ngũ sắc”? Mỗi màu sắc của món xôi này mang một ý nghĩa tượng trưng riêng, phản ánh những giá trị tinh thần sâu sắc, cùng Meditours khám phá câu chuyện đằng sau món xôi đặc biệt này nhé!
Đôi nét về xôi ngũ sắc Hà Giang
Giữa khung cảnh núi rừng hùng vĩ của vùng cao Hà Giang, Meditours ngỡ ngàng trước sức hút của món xôi ngũ sắc, món ăn đã khắc sâu vào văn hóa của từng buôn làng nơi đây. Với sắc màu rực rỡ cùng hương vị dẻo thơm khó quên, xôi ngũ sắc vừa là món ăn quen thuộc, vừa là biểu tượng tinh thần không thể thiếu trong những dịp lễ hội và sinh hoạt cộng đồng của đồng bào dân tộc thiểu số. Chính nét độc đáo ấy đã khiến xôi ngũ sắc trở thành niềm tự hào, thể hiện bản sắc văn hóa đặc trưng của người Tày giữa đại ngàn bao la.
Theo truyền thuyết của người Tày, món xôi ngũ sắc có nguồn gốc từ thời kỳ các bộ tộc vùng cao chiến đấu để bảo vệ quê hương khỏi sự xâm lấn của các thế lực ngoại bang. Truyền thuyết kể rằng, trong một trận chiến khốc liệt, những vị anh hùng người Tày đã dũng cảm chiến đấu trên mảnh đất quê hương với ý chí kiên cường và tinh thần đoàn kết, để tưởng nhớ công lao của họ, người dân đã chế biến món xôi năm màu, mỗi màu tượng trưng cho một yếu tố trong ngũ hành, bao gồm kim, mộc, thủy, hỏa, thổ như một lời cầu nguyện cho hòa bình và thịnh vượng.
Ý nghĩa của món xôi ngũ sắc Hà Giang
Xôi ngũ sắc là một sáng tạo của người Tày cổ, là món ăn quan trọng hiện diện trong các mâm cỗ ngày lễ, Tết hay dịp sinh hoạt cộng đồng, mang ý nghĩa sâu sắc và đầy thiêng liêng. Với năm màu sắc trắng, đỏ, xanh, vàng và tím, xôi ngũ sắc tượng trưng cho ngũ hành Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ, thể hiện niềm mong ước một năm thuận lợi, mọi sự hanh thông.
Mỗi màu sắc đều mang một ý nghĩa riêng biệt, màu đỏ thể hiện khát vọng mãnh liệt, màu vàng biểu trưng cho sự sung túc, đủ đầy, còn màu xanh gợi về thiên nhiên trù phú, cầu mong mùa màng bội thu. Màu trắng thể hiện sự chân thành, thủy chung trong tình cảm, trong khi màu tím biểu hiện yếu tố thủy, ngụ ý mong mưa thuận gió hòa.
Sự kết hợp của năm màu sắc tạo nên một tổng thể hài hòa về mặt thị giác mà còn thể hiện triết lý âm dương ngũ hành, đem lại sự cân bằng giữa Thiên, Địa và Nhân. Theo người Tày, màu sắc của xôi càng rực rỡ, bắt mắt, gia chủ càng thịnh vượng và phát đạt nên mỗi công đoạn nấu xôi được người phụ nữ thực hiện tỉ mỉ và khéo léo, từ cách chọn lá, ngâm củ rừng để tạo màu tự nhiên. Không chỉ là món ăn đường dài, no lâu, xôi ngũ sắc còn biểu trưng cho sự tài hoa, sự tần tảo của người Tày và là biểu tượng khát vọng đoàn kết của các dân tộc thiểu số nơi đây, trở thành nét đẹp văn hóa tâm linh thiêng liêng của Hà Giang.
Cách làm xôi ngũ sắc Hà Giang
Các nguyên liệu cần chuẩn bị
Gạo nếp cái hoa vàng: Loại gạo nếp thượng hạng, được trồng trên các thửa ruộng bậc thang ở Hà Giang, có hạt tròn, to, chắc mẩy, giúp xôi có độ dẻo, mềm và hương thơm đặc trưng.
Nguyên liệu tạo màu tự nhiên:
- Màu đỏ: Sử dụng gấc hoặc lá cơm đỏ
- Màu xanh: Dùng lá gừng hoặc lá nếp
- Màu vàng: Sử dụng nước nghệ tươi hoặc quả dành dành
- Màu tím: Dùng lá cẩm đen
- Màu trắng: Là màu tự nhiên của gạo nếp
Gia vị thêm: Muối để làm đậm đà hương vị; có thể thêm nước cốt dừa để xôi có vị thơm béo ngậy.
Chế biến xôi ngũ sắc Hà Giang
Chế biến xôi ngũ sắc đòi hỏi nhiều công đoạn và sự tỉ mỉ từ khâu ngâm gạo cho đến nhuộm màu, đầu tiên, người ta sẽ chọn lựa kỹ càng từng hạt gạo và ngâm trong nước qua đêm từ 8-10 tiếng để gạo nở đều, dẻo và mềm. Sau khi đã ngâm, gạo sẽ được chia thành 5 phần, mỗi phần ngâm với nước màu riêng, màu tím sẽ có từ nước lá cẩm đã luộc, pha chút muối, màu xanh từ lá gừng giã nát, lọc lấy nước, màu đỏ từ gấc được trộn với rượu và muối để gạo hấp thụ màu tươi đẹp. Cuối cùng, màu vàng sẽ lấy từ nước nghệ hoặc quả dành dành, còn màu trắng giữ nguyên bản tự nhiên của gạo.
Khi hoàn thành công đoạn nhuộm, người ta sẽ bắt đầu nấu từng phần xôi trong các chõ khác nhau, xôi ngũ sắc được nấu lần lượt, ưu tiên màu dễ phai ở phía dưới và màu nhạt lên trên cùng để màu sắc không bị lẫn vào nhau. Mỗi phần gạo được đổ nước vào chõ, đun sôi ở lửa to, rồi hạ nhỏ lửa và hấp chín trong khoảng 30 phút, cuối cùng, nếu muốn xôi thêm thơm béo, người làm sẽ rưới thêm một chút nước cốt dừa rồi hấp thêm 5-10 phút nữa.
Xôi sau khi hấp có hương vị thơm ngon đặc trưng của gạo nếp cái hoa vàng, dẻo và mềm, người dân Tày thường sắp xếp xôi ngũ sắc thành hình bông hoa 5 cánh hoặc đúc khuôn để tạo hình đẹp mắt, sau đó gói trong lá chuối hoặc lá dong giữ hương vị, vậy là đã hoàn thành một món ăn không chỉ bắt mắt mà còn giàu nét văn hóa truyền thống.
Nơi bán xôi ngũ sắc Hà Giang ngon nhất
Để thưởng thức xôi ngũ sắc đúng điệu ở Hà Giang, du khách nên ghé qua các chợ phiên nổi tiếng của vùng cao, các bà, các chị người dân tộc thường bán xôi tự nấu từ sáng sớm. Chợ phiên Đồng Văn nằm ngay trung tâm thị trấn Đồng Văn, là một trong những điểm đến nổi bật, chợ này chỉ họp vào sáng chủ nhật, là nơi giao thương sầm uất và cũng gần các điểm tham quan nổi tiếng như Phố Cổ Đồng Văn và dinh thự Vua Mèo. Tại đây, xôi ngũ sắc thường được bày bán ngay lối vào chợ hoặc các gian hàng ẩm thực phía bên trái khu chợ, mỗi gói được gói trong lá chuối, dậy lên hương thơm hấp dẫn.
Chợ đêm Mèo Vạc là một điểm khác để tìm món xôi độc đáo này, nằm gần phố đi bộ và sát cạnh khu chợ trung tâm huyện Mèo Vạc, chợ họp vào tối thứ Bảy thu hút đông đảo du khách ghé chơi sau một ngày khám phá Mã Pí Lèng, con đèo nổi tiếng gần đó. Tại đây, xôi ngũ sắc được các bà, các mẹ người H’Mông bày bán ở các góc chợ và ven đường, rất tiện cho du khách thưởng thức.
Ngoài ra, chợ phiên Quyết Tiến, nằm ở xã Quyết Tiến, huyện Quản Bạ, cũng là điểm dừng chân lý tưởng cho du khách trên đường đến Cổng Trời Quản Bạ. Chợ này họp vào sáng thứ Bảy hàng tuần, bày bán nhiều đặc sản vùng cao, trong đó có xôi ngũ sắc, tại đây, xôi được bày ở khu vực gần cổng chính của chợ, dễ tìm thấy ngay khi bước vào chợ.
Xôi ngũ sắc hấp dẫn du khách bởi màu sắc tự nhiên từ lá cây rừng mà giá mỗi phần xôi đầy đủ cũng rất phải chăng, với chỉ từ 5.000 – 10.000 đồng, du khách có thể sở hữu một gói xôi dẻo thơm, no nê, đủ năng lượng cho cả ngày khám phá. Tuy nhiên, món này thường chỉ được bán vào buổi sáng sớm đến gần trưa, du khách nên tranh thủ ghé sớm để tránh tình trạng hết xôi, đặc biệt tại các chợ phiên nổi tiếng nơi mà xôi được nhiều người tìm đến và yêu thích.
Xôi ngũ sắc Hà Giang không chỉ là một món ăn dân dã mà còn mang trong mình những giá trị văn hóa truyền thống và triết lý sâu sắc của người dân tộc nơi đây. Khi có dịp ghé thăm Hà Giang, đừng quên thưởng thức món xôi đặc biệt này và khám phá cách người dân tạo nên từng sắc màu tự nhiên, để thêm hiểu và trân quý nét đẹp trong văn hóa ẩm thực của vùng cao nguyên đá.
